"Εγώ θα σου μιλώ με τα τραγούδια μου" (Δοκίμιο)

Με αφορμή τον πλούτο των ελληνικών τραγουδιών που ευτυχώς μεγάλο μέρος διαθέτω, έντεκα και της ψηφιακής τεχνολογίας, ταξίδεψα χθες το βράδυ για άλλη μια φορά σε αυτόν τον απέραντο θησαυρό γνώσεων.  Σε όλο αυτό το ταξίδι ένοιωσα να διαχέεται στο μυαλό μου μια διαπίστωση, που ήθελε σώνει και καλά να μπει μπροστάρης στην κάθε σκέψη που ανέβλυζε στο άκουσμα των στίχων και που παρακινούσε το νου, ν’ ανοίξει διαλόγους, με τον έρωτα, με τον ανθρώπινο πόνο, με το αχ, με το γιατί, με την ελπίδα, με τα όνειρα.  Αυτό όμως που δυσχέραινε την περιπλάνηση όπως είπαμε, ήταν πως έμπαινε στο κατόπι, κάτι σαν αμφισβήτηση, που έλεγε πως όλα αυτά, είναι εξιδανικεύσεις του μυαλού. Πως είναι μονάχα ένα χθες.

Πήρα το λοιπόν μολύβι και χαρτί για να βρω άκρη.  Πήρα την αγαπημένη του θέση μπροστά από το παράθυρο κι άρχισα να πασχίζω,  πρώτα να συντάξω το νου κι αν τα καταφέρω, να δώσω μιαν απάντηση στο διόλου ευκαταφρόνητο ερώτημα.

Για σκεφτείτε κι εσείς. Πόσες φορές μ’ ένα τραγούδι στα χείλη, δεν βρήκατε σύμμαχο στις σκέψεις σας; Δεν είναι καθόλου τυχαίο. Νοιώθεις πολλές φορές πως κάποια τραγούδια λες και γράφηκαν για σένα. Λες και κάποιος ανώνυμος βιογράφος θέλησε να καταγράψει την δική σου ιστορία και χώθηκε σαν από μηχανής θεός μέσα στους στίχους κάποιου τραγουδιού.

Δεν ήταν δυνατόν να συνεχίσω, παρ ότι το πάσχισα για ώρα.  Όχι δεν ήταν θέμα έμπνευσης.  Το θέμα είναι τόσο πολύ μεγάλο και πολύπλοκο,  που θα απαιτούσε να γραφτεί,  ολόκληρο δοκίμιο.  Αποφάσισα λοιπόν να εργαστώ αλλιώς.  Αδιαφορώντας αν το γραπτό μου μπορέσει να ενταχθεί σε κάποια από τις κατηγορίες του γραπτού λόγου και χωρίς να έχω κατά νου να του προσδώσω λογοτεχνική χροιά,  είπα να καταγράψω τις απόψεις μου απλά,  επιγραμματικά,  θα λεγα μαθηματικά.  Έτσι που να μοιάζει δηλαδή κάτι σαν εγχειρίδιο. 

Πριν ξεκινήσουμε, θα πρέπει ν’ αποδεχθούμε έναν ορισμό. Όταν λέμε τραγούδι, δεν εννοούμε ότι ταυτιζόμαστε γενικά με τον όρο μουσική. Θα κρατήσουμε μια ειδοποιό απόσταση με χρονικό ορίζοντα τα μέσα του 19^ου αιώνα. Μέχρι τότε η μουσική θεωρώ πως ήταν καθαρά προς τέρψιν ευήκοων ώτων (αναφέρομαι στην κλασική τους μορφή. Οι άλλες της παραλλαγές υπήρχαν προς χάριν της διασκέδασης. Από τα μέσα όμως του 19^ου αιώνα και μετά, αρχίζει να παίρνει μιαν άλλη τροπή. Η μουσική θάλεγα κάπως αυθαίρετα, αρχίζει να γίνεται ομιλούσα. Κάτι σαν τη μετάλλαξη του  κινηματογράφου, ας πούμε, που από βουβός, έγινε ομιλών. Όχι πως δεν υπήρχαν κείμενα γραμμένα πάνω στη μουσική. Στοίχοι απαντώνται από τα πανάρχαια χρόνια. Ήταν όμως έντεχνα επιτηδευμένα, λόγια, που ίσως δεν άγγιζαν τους πολλούς. Γι αυτό και δεν έχει καταγραφεί στην ιστορία κάποια ξεχωριστή σελίδα που να έχει σχέση με στιχουργική που άφησε εποχή. Μόνο στον Όμηρο γίνεται μνεία για τις περίφημες Σειρήνες, αλλά και πάλη δεν μες διευκρινίζει αν εννοεί πως το περίσσιο κάλος τους, προέρχονταν από τη φωνητική τους ερμηνεία ή από τη δύναμη των  λόγων του τραγουδιού, ώστε να γίνει αφορμή να αναγκάσει τον Οδυσσέα να δεθεί πισθάγκωνα στο κατάρτι για να μην πλανηθεί από αυτές.

Σιγά σιγά ο τραγούδι, αρχίζει να παίζει έναν άλλο ρόλο. Σε αργαστεί συνεργασία με την μουσική, θέλει κάτι να πει. Ζητά ν’ απευθυνθεί σε πλατύτερες μάζες, όχι όμως για να πλατειάσει απλά το ακροατήριο, αλλά γιατί ανακαλύπτει πως έχει κάτι να τους πει. Θέλει να γίνει ο μπροστάρης, ο καθοδηγητής, ό δάσκαλος. Θέλει να πάρει στις πλάτες του τον άνθρωπο και να τον εκπαιδεύσει. Μέχρι στιγμής οι νέες ιδέες διαδίδονταν μόνο από τους συγγραφείς. Ο κόσμος ενημερώνονταν μέσα από τα γραπτά κείμενα. Ο γραπτός λόγος έφερε τον διαφωτισμό κι αυτός με τη σειρά του λείανε το έδαφος για τη Γαλλική Επανάσταση. Η μουσική φαίνεται να ζήλεψε τη δόξα του κι άρχισε σιγά σιγά να κοινωνικοποιείται. Πρώτα στην Αμερική που ήταν γόνιμο το έδαφος λόγω των μεγάλων κοινωνικών αντιθέσεων κι ύστερα στη γηραιά Αλβιόνα, για να καταστεί σιγά σιγά η φωνή του κάθε αγωνιζόμενου ανθρώπου. Ο λόγος μέσα από το στοίχο στρατεύεται. Γίνεται η φωνή της αδικίας. Τα spirituals στην Αμερική είναι η φωνή διαμαρτυρίας του Νέγρικου πληθυσμού ενάντια στο ρατσισμό και τις φυλετικές διακρίσεις. Στα σκοτεινά κι υπόγεια μπαρ η Jazz τα blues ακόμα και η Cantry αφουγκράζονται τον ανθρώπινο πόνο και προσπαθούν να του δώσουν ελπίδα. Ο Bob Dylan αργότερα και οι Beatles τραγούδησαν ή εκπροσώπησαν θα έλεγα καλύτερα τη νέα γενιά και κατεύθυναν ολόκληρο το νεολαιίστικο κίνημα με τους στίχους των τραγουδιών τους , χωρίς να υποτιμάμαι βέβαια και τις απείρου κάλους μουσικές που έδεναν αρμονικά με τα λόγια.

Στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού, για να μελετήσουμε λιγάκι και τα καθ’ υμάς, οι Έλληνες πρωτεργάτες του Ρεμπέτικου γράφουν ιστορία, τραγουδώντας τους πόθους και τους αναστεναγμούς μιας ολόκληρης γενιάς, του Πόντου της Σμύρνης, της Μικρασιάτικης καταστροφής, του πολέμου, της μεταπολίτευσης. Τραγούδια σταθμός, έμελε να γίνουν ως άλλος Εθνικός ύμνος, όπως ο ύμνος του ΕΑΜ, ο ύμνος του ΠΑΣΟΚ, στην μεταπολίτευση και τα τραγούδια του Στέλιου Καζαντζίδη που πήρε πατριωτικά το ζήτημα της Ελληνικής μετανάστευσης και το έκανε σημαία.  

Από εδώ και πέρα ότι απασχολεί τον άνθρωπο, ειδικότερα τον άνθρωπο του μόχθου και της εργατιάς, θα το βρεις γραμμένο σε κάποιο σημαντικό ή ασήμαντο στίχο κάποιου τραγουδιού. Μη σας φανεί αστείο το παράδειγμα που θα σας πω. Ακόμα και τον βήχα ενός άρρωστου από φυματίωση ανθρώπου έκαναν τραγούδι. Εντάξει, τα πρώτα Ρεμπέτικα τραγούδια ήταν του περιθωρίου και των υπόγειων τεκέδων. Με τον καιρό όμως έγιναν πιο έντεχνα για να γνωρίσουν την απόλυτη καταξίωση από έναν Μίκη Θεοδωράκη που έμαθε περίτεχνα να παντρεύει την εξαίσια μουσική του, με Νομπελίστες κι άλλους ποιητές, όπως τον Οδυσσέα Ελύτη, τον Γιώργο Σεφέρη και τον Γιάννη Ρίτσο.

Σήμερα τόσο στην Ελλάδα, όσο και σε Ευρώπη και Αμερική, το πράγμα δείχνει να ξεφτίζει. Η μουσική φαίνεται ν’ αλλάζει προσανατολισμούς και να προσαρμόζεται στα πλαίσια μιας καπιταλιστικής κοινωνίας που περνά κι αυτή με τη σειρά της την δικά της κρίση, συμπαρασύροντας εκτός όλων των άλλων μαζί της και την μουσική. Η σημερινή θεματολογία των στίχων περί άλλων τυρβάζουν, απέχοντας παρασάγγας από όσα προαναφέραμε.

Όλοι εμείς όμως που ακόμα βρισκόμαστε εν ζωή, θα υμνούμε τραγουδώντας ότι αγαπήσαμε. Θα αντλούμε ελπίδα και ιδέες από το «πάλης ξεκίνημα, νέοι αγώνες» και θα κλείνουμε τ’ αυτιά μας στις νέες σειρήνες που ακούνε στο όνομα «Κιάμος» «Πάολα» «Ρουβάς» κι όλο αυτό το συναπάντημα. Επειδή όμως το τραγούδι είναι εργαλείο κι όποιος το κατέχει, ρυθμίζει καταστάσεις, φοβάμαι πως θα μας παρασύρει τελικά σ’ έναν σύγχρονο χορό του Ζαλόγγου. Είθε να μην τα καταφέρουν ποτέ.

Φεβρουάριος 2013